"У дзіцячай літаратуры Беларусі няма героя": Наста Грышчук

У дзіцячай літаратуры Беларусі няма героя.

Вось галоўная выснова, якая засталася са мной пасля працы ў журы прэміі Цёткі.

Не магу сказаць, што мэтанакіравана адсочвала гэтае пытанне цягам шматлікіх гадоў пакутлівай працы, аднак з’явіся ў нас том соер ці аліса, наўрад ці б я такое шчасце прапусціла.

Як быццам на палескіх рабінзонах і Міколку-паравозе ўсё спынілася.

Адметныя персанажы, якія сталі сваімі ў беларускіх сем’ях і, можа быць, нават палюбіліся ім, ёсць. За адсутнасцю больш блізкага матэрыялу для назіранняў (сваіх дзяцей), я магу апеляваць да водгукаў іншых людзей, якія, напрыклад, даўней адзначалі мышку Пік-Пік (кнігі Людмілы Рублеўскай), цяпер – ката Шпрота (стварэнне Ганны Янкуты, шорт-ліст). Што да майго ўнутранага дзіця, яно просіць нагадаць пра паноў Кубліцкага ды Заблоцкага, але ці напраўду гэты голас дзіцячы – пытанне: казкі Васючэнкі застаюцца правамоцнымі мастацкімі тэкстамі незалежна ад узросту аўдыторыі, што іх успрымае.

Напэўна, кепска пачынаць размову пра сезон з таго, чаго ў ім няма. І ўсё ж адстунасць героя бачыцца мне значнай праблемай, больш глыбокай за адсутнасць пазнавальнага аблічча дзіцячага сучбелліта (у тым сэнсе, што няма героя, якім б асацыяваўся з ім – як Мама Му асацыюецца са шведскай дзіцячай кнігай).

Адсутнасць героя – адметная рыса сучаснай літаратуры. Ці толькі мастацкая гэта праблема? Відаць, не. Гэта прыкмета часу, у якім, прабачце за выраз, агульначалавечыя каштоўнасці засталіся з мінулых стагоддзяў, а адэкватнай мовы для іх асэнсавання цяпер – не знайшлося. Кажучы прасцей, цяжка стварыць героя, калі герой як панятак знішчаны.

А патрэба ў ім не знікла, што заўважна няўзброеным вокам, калі скіраваць яго на падзеі ў нашай краіне за апошнія паўтара года. Адкінем праблемы ўмоўных дарослых: дзецям па-ранейшаму патрэбны прыклад, прычым не “правільны прыклад”, якім злоўжывае большасць аўтараў, якія вераць, што пішуць для дзяцей. Ведаеце, усе гэтыя дзяўчынкі і хлопчыкі, якія мыюць рукі перад ежай, чысцяць зубы, мыюць талеркі, робяць урокі і цалкам адпавядаюць чаканням бацькоў.

Я кажу пра той прыклад, які дапамагае зразумець, як процістаяць унутранаму страху і знешняй пагрозе; як зрабіць “правільна”, не азіраючыся на таго, хто абірае “лёгка”; як зразумець сябе і прыняць – і як зразумець, што прымаць усё ж такі няварта, каб расці і быць моцным. Што такое быць чалавекам і як ім стаць, рэзюмуючы патэтычны абзац. А яшчэ – у якім выпадку неабходна процістаяць дарослым.

Збольшага я ўбачыла кнігі, якія затыкаюць дзіры ў пазакласным чытанні і настаўніцкай працы (загадкі, лічылкі, тэматычныя вершыкі, няўежныя п’ескі і папросту эпігонства). Убачыла тэксты тэрапеўтычнага характару – калі аўтар размаўляе не з патрабавальнай і адчувальнай да фальшу аўдыторыяй, а “ціха сам з сабою” (дзецям тут адведзеная функцыя маўклівага гледача).

Бачыла спробы сказаць пра важнае: у поўным спісе фігуравалі дзве кнігі, якія спрабавалі казаць пра дзяцей з абмежаванымі магчымасцямі здароўя. У адным выпадку (“Марта і яе мара пра снег” Янкуты) праблема абмежаваных магчымасцяў чароўным чынам вырашылася, так што роля іх аказалася “дэкаратыўнай” (азначэнне не маё, але трапнае, так што дазволю сабе яго скарыстаць); цяжкое і балючае засталося ў цёмных закутках. У другім (“Сад з матылькамі” Бунты, шорт-ліст) – непрапарцыйная кампазіцыя пахавала пад сабою адметныя сцэны.

У шорт трапілі кнігі, дзе ёсць процістаянне дарослым, і асэнсаванне з прыняццем, і класічная барацьба дабра са злом, і сталенне з пакутлівымі спробамі самарэалізацыі… Але ўсё – паасобку. Збяры гэтыя шэсць кніг у адну – якая б цудоўная была кніга!

Інтуіцыя падказвае, што такая кніга вось-вось з’явіцца. Гэта бачна па не/дзіцячых вершах Хадановіча, па “Маматуце” Мартысевіч (не прынятым да конкурсу ў літаратурнай намінацыі), па “дарэвалюцыйнай” кнізе Прылуцкага “Далоў дарослых!”.

А можа я проста хачу ў гэта верыць.