10+10: Мiхаіл Валодзін

Міхаіл Валодзін 

спецыяльна для спецпраекта фестываля "10+10"

 

 

Пліты крычаць, або Гісторыя пра мінскага Герадота

 

Чалавек памірае, і што адбываецца потым, нікому не вядома. З камянямі інакш: памёршы, камень абавязкова ўваскрэсне, стане іншым, зменіцца да непазнавальнасці, але пры гэтым застанецца каменем. Мінскія будынкі 1930-х гадоў нясуць на сабе – у самым літаральным сэнсе – шматвяковую гісторыю. Гранітныя пліты, якімі яны абліцаваныя, могуць распавесці аб тых, хто жыў у нашым горадзе і стагоддзе, і тры стагоддзі назад. Трэба толькі ўмець слухаць іх галасы.

 

Азамат з Ташкента

 

Аб паходжанні тых пліт мне стала вядома па дзіўнай выпадковасці. У юнацтве я захапляўся ёгай. У тыя гады занятак гэта быў экзатычным і не тое каб забароненым, але ўлады да ёгі не заахвочвалі. Таму і збіраліся мы невялікай групай, пазбягаючы рэкламы.

 

Аднойчы ў зале з’явіўся незнаёмы мужчына. Быў ён тыповым чалавекам без узросту: яму можна было даць і дваццаць гадоў, і пяцьдзясят. Ва ўсходніх людзей так бывае. А тое, што ён быў усходнім чалавекам, сумневаў не выклікала. Азамат, так прадставіўся госць, прыехаў у Мінск з Ташкента – ці то ў камандзіроўку, ці то на вучобу. І гэта ўсё, што мы пра яго ведалі. Прыезджы з хітрай усмешкай сыходзіў ад любых пытанняў, якія тычыліся яго ранейшага жыцця.

 

– А хто вам расказаў пра заняткі? – пацікавіўся наш настаўнік.

 

– Ніхто не казаў. Праходзіў побач і... зразумеў, – проста адказаў Азамат.

 

Два разы на тыдзень ён з’яўляўся ў зале, як усе мы, са сваёй коўдрай, рассцілаў яе і выконваў той жа комплекс асан, што і астатнія. Але было ясна, што ёгай ён займаецца даўно і прасунуўся ў ёй куды далей за нас. А яшчэ ён насіў з сабой белы ўбор дэрвіша і часам паказваў нам нябачаныя танцы – пасля іх погляд яго доўгі час быў нібы звернуты ўнутр. Пазней, выйшаўшы з трансу, Азамат распавядаў дзіўныя гісторыі пра рэчы, якіх ведаць не мог, але ведаў – у тым ліку і пра нас, членаў закрытай секцыі ёгі. Ці пра будучыню, нібы і там паспеў пабываць.

 

Увогуле, наш новы таварыш быў надзелены многімі дзіўнымі здольнасцямі. Аднойчы ён прыйшоў на ёгу з аркушам паперы, на якім была нанесены дзіўны надпіс, і спытаў, ці няма ў каго-небудзь знаёмых, якія ведаюць іўрыт. У канцы 1970-х нават само пытанне было небяспечным: веданне іўрыту расцэньвалася, як здрада Радзіме, а за выкладанне можна было атрымаць некалькі гадоў турмы. Але нешта ў Азамаце выклікала давер, і я паабяцаў знайсці перакладчыка.

 

Суседам па хаце ў мяне быў стары, які скончыў два класы хедара – яўрэйскай пачатковай школы – і які быццам бы чытаў на старажытнаяўрэйскай. Я ўзяў лісток і праз тры дні прынёс Азамату пераклад. Гэта быў усечаны надпіс з надмагільнай пліты. З яе можна было зразумець, што спачывае пад плітой нейкі рабін Якаў бен Іегуда, які памёр ці то 13, ці то 15 Ава ў год 5562 ад Стварэння. Інакш кажучы, у жніўні 1802 года – растлумачыў сусед.

 

– Адкуль гэта ў цябе? - спытаў я, аддаючы пераклад Азамату.

 

– З помніка Леніну змаляваў, - адказаў ён.

 

Я не зразумеў. І тады ён павёў мяне – спачатку да манумента ля Дома ўрада, потым па чарзе да гасцініцы «Беларусь», да Дома афіцэраў, да Опернага тэатра... Кожны раз, падышоўшы да пакрытай гранітам сцяны, Азамат клаў руку на пліту і заміраў, працягваючы ўсляпую пагладжваць камень. Перад яго ўнутраным поглядам на каменнай паверхні праступалі сцёртыя, нікому іншаму не бачныя надпісы. Так, ва ўсякім выпадку, ён сцвярджаў.

 

Мне тады ўсё гэта здалося розыгрышам. Шмат гадоў праз я даведаўся пра разбураныя у 1934 годзе яўрэйскія могілкі, якія знаходзіліся на месцы цяперашняга стадыёна «Дынама». Надмагільныя помнікі рэзалі на пліты і абліцоўвалі імі перадваенныя мінскія будынкі.

 

Гісторыя старых могілак

 

Могілкі ледзь вышэй за Ніжнеляхаўскую (цяперашнюю Ульянаўскую) вуліцу існавалі ў Мінску са спрадвечных часоў. Хавалі там выключна яўрэяў. А паколькі яўрэі ў Мінску другой палове ХIХ стагоддзя складалі большасць, то і могілкі атрымалася самыя вялікія ў горадзе.

 

У 1883 году гарадское начальства палічыла далейшы яго рост немэтазгодным, і могілкі зачынілі для пахаванняў. На працягу паўстагоддзя яны руйнаваліся і старэлі: помнікі падалі, дарожкі зарасталі. У схаваных ад вачэй кутках збіраўся рызыкоўны люд. З надыходам цемры сюды баяліся заходзіць нават ахоўнікі парадку, але і пры святле дня здараліся на могілках рабаванні, а то і забойствы.

 

З цягам часу мінчане ўсё горш разумелі надпісы на камянях: доля яўрэйскага насельніцтва ў горадзе змяншалася, ды і з тых, хто застаўся, толькі нешматлікія ведалі старажытную мову свайго народа. Быць можа, таму ніхто не звярнуў увагу на тое, што адно з самых вядомых пахаванняў у нейкі момант апынулася безназоўным: са знакамітага склепа «седер адорот» знікла шыльда, і толькі адзінкі памяталі, што каменныя сцены вось ужо два стагоддзі хаваюць прах Йехіэля бар Шлома Гальперына – аднаго з выбітных яўрэйскіх гісторыкаў і бібліёграфаў.

 

У яўрэяў прынята прысвойваць памерламу навукоўцу імя самага вядомага яго працы. Галоўны мінскі равін першай паловы XVIII стагоддзя Йехіэль Гальперын пасля смерці атрымаў імя «седер адорот», або, інакш, «Храналогія пакаленняў». Гэты яўрэйскі Герадот, Плутарх і Калімах у адной асобе склаў летапіс свайго народа ад Стварэння Сусвету да канца XVII стагоддзя, сабраў жыццяпісы яўрэйскіх мудрацоў і стварыў бібліяграфію кніг, напісаных знаўцамі Торы за два тысячагоддзі.

 

І гэта ягоны склеп стаяў ніяк не пазначаным у паўночна-ўсходняй частцы могілак!

 

1930 год стаў апошнім годам існавання старажытнага пахавання. На яго месцы пачалі будаваць стадыён «Дынама». Дакладней, будавалі на ўзгорку над могілкамі. Але заадно і могілкі знеслі. Акрамя прафесійных будаўнікоў, ва ўзвядзенні спартыўнага будынка прымалі ўдзел тысячы работнікаў органаў дзяржбяспекі: кожны павінен быў адпрацаваць на будаўніцтве сто гадзін. Не было ні экскаватараў, ні бульдозераў – усё рабілі ўручную: уручную разгойдвалі і «з каранямі» вырывалі з зямлі помнікі, ўручную раўнялі дзіркі ў зямлі. Лёс мёртвых вызначалі лом і рыдлёўка.

 

12 чэрвеня 1934 года ў прысутнасці шматлікіх гараджан спартыўная арэна была адкрыта. Футбольнае поле знаходзілася за сценамі цяперашняга стадыёна – на верхняй пляцоўцы, якраз там, дзе зараз стаяць дзясяткі гандлёвых латкоў. Апусцелыя могілкі ляжалі ў нізіне пад ім.

 

Той першы стадыён быў разбураны вайной, і пасляваеннае футбольнае поле перанеслі ўпрост на могілкавую пустку. У 1950-я гады быў выпадак, калі падчас матчу газон праваліўся і футбаліст апынуўся ў старой магіле. Зрэшты, у далейшым такіх казусаў не здаралася – стадыён прывялі ў парадак, і ад могілак не засталося і следу.

 

Легенда пра склеп

 

Але вернемся ў сярэдзіну 1930-х гадоў. Пад націскам лома і рыдлёвак работнікаў дзяржбяспекі яўрэйскія мерцвякі паміралі ў другі раз. У могілак пачыналася новае жыццё. Новае жыццё пачыналася і ў выцягнутых з зямлі шматвяковых гранітных манументаў. Іх везлі ў майстэрні – там распілоўвалі, паліравалі, рабілі ўсё неабходнае, каб у далейшым яны маглі ўпрыгожыць сцены галоўных будынкаў горада.

 

Яўрэйскія мерцвякі не аказвалі ніякага супраціву, але, сумна ківаючы галовамі, назіралі са сваіх яўрэйскіх нябёсаў, як знікаюць апошнія сляды іх знаходжання на гэтай зямлі. Усё ішло гладка, пакуль не дайшла чарга да склепа «седер адорот».

 

Далей хай гаворыць легенда.

 

«На магіле "седер адорот "быў домік-помнік. Калі савецкія ўлады ліквідавалі могілкі, палезлі двое рабочых ламаць гэты склеп – і ўпалі, адзін памёр, іншы зламаў нагу... Тады сказаў брыгадзір: "Яны не ўмеюць працаваць. Я пайду сам ". Ён узяў лом і з усёй сілы ўдарыў па магіле. Лом адскочыў, трапіў яму ў галаву, і ён загінуў. Пасля гэтага ўвесь Мінск баяўся падысці да магілы. Але як жа быць? Бо побач стадыён, і склеп пакінуць нязручна. Так улады вырашылі пафарбаваць гэты надмагільны домік і напісаць на ім: "Вядомы гісторык". Старажылы памятаюць, што ўлады доўга шукалі па ўсім Мінску каго-небудзь, хто пагадзіўся б зрабіць гэта, але людзі баяліся ісці».

 

Непрыкметны каменны домік прастаяў да сярэдзіны 1950-х гадоў паміж плотам 3 гарадской бальніцы і сцяной стадыёна. Як і калі яго знеслі, наўрад ці хто памятае: у тыя часы з’явілася магутная тэхніка. Бульдозер – не лом, пад яго напорам нават самы магутны склеп неўзабаве аказваецца грудай камянёў. Нават калі ў ім жыве дух сусветна вядомага навукоўца.

 

Дарэчы, Йехіэль Гальперын быў вядомы яшчэ і як аўтар фундаментальнай працы па рэінкарнацыі. Што ўжо ён там начараваў, мінчане не ведаюць, але і да гэтага часу паўночныя вароты стадыёна «Дынама» – якраз тыя, бліжэй да якіх знаходзіўся злапомны склеп, – лічацца нешчаслівымі. Яно і зразумела. Наўрад ці пазбаўлены апошняга прытулку дух вучонага быў гарачым прыхільнікам футбола.

 

Замест пасляслоўя

 

Азамат знік з майго поля зроку гэтак жа раптоўна, як і з’явіўся. Аднойчы ён прапусціў занятак ёгай і больш не прыходзіў. Пазней я не раз успамінаў дзіўны шпацыр па горадзе з усходнім госцем, які ніколі раней не быў у Мінску, але ведаў пра яго нешта такое, чаго не ведалі мінчане.Несколько гадоў таму я ўбачыў у інтэрнэце фатаграфію Мірзабая Кымбатбаева – на думку многіх, вялікага мудраца і настаўніка, апошняга носьбіта суфійскай традыцыі ў Сярэдняй Азіі. Да таго часу, калі мне трапіўся здымак, Мірзабая ўжо некалькі гадоў не было ў жывых. Вучні і паслядоўнікі пабудавалі над яго магілай на могілках Султан Баба гумбаз – невялікі храм-маўзалей, паглядзеўшы на які я неадкладна ўспомніў склеп Йехіэля Гальперына.

 

Чым даўжэй я ўглядаўся ў рысы твару суфія, тым выразней бачыў перад сабой Азамата – даўняга майго знаёмага, які змяніўся з часам. Нягледзячы на несупадзення імя і біяграфіі, я быў упэўнены, што гэта ён і ёсць. Але паспрабуй праз сорак гадоў пазнай усходняга чалавека, калі ўсе яны і ў жыцці, не тое што ў памяці, здаюцца нам на адзін твар!

 

 

Пераклад М.Латышкевіч